Nhập siêu và xuất siêu đều có những lợi ích và ảnh hưởng tiêu cực đối với nền kinh tế. Một quốc gia muốn phát triển bền vững cần phải cân bằng cán cân thương mại và có cơ cấu hàng hóa xuất - nhập khẩu hợp lý.
Giải thích khái niệm “Nhập siêu”, “Xuất siêu” và “Cán cân thương mại”
Đây là ba thuật ngữ kinh tế có liên quan chặt chẽ với nhau.
Cán cân thương mại là gì?
Cán cân thương mại (Balance of Trade) là sự chênh lệch giữa giá trị xuất khẩu và giá trị nhập khẩu của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm hoặc một quý.
Cán cân thương mại là một phần quan trọng trong cán cân thanh toán và có ảnh hưởng lớn đến tỷ giá hối đoái, tăng trưởng kinh tế và chính sách thương mại của một quốc gia.
Cán cân thương mại thể hiện chênh lệch giữa xuất khẩu và nhập khẩu
Công thức tính cán cân thương mại như sau:
Cán cân thương mại = Giá trị xuất khẩu - Giá trị nhập khẩu
- Cán cân thương mại dương (thặng dư): Khi giá trị xuất khẩu lớn hơn giá trị nhập khẩu, quốc gia đó có thặng dư thương mại. Điều này có nghĩa là quốc gia xuất khẩu nhiều hàng hóa và dịch vụ hơn là nhập khẩu.
- Cán cân thương mại âm (thâm hụt): Khi giá trị nhập khẩu lớn hơn giá trị xuất khẩu, quốc gia đó gặp thâm hụt thương mại, tức là quốc gia nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu.
Cán cân thương mại âm = Nhập siêu (thâm hụt thương mại)
Từ khái niệm và công thức ở trên, có thể thấy nhập siêu là khi cán cân thương mại hàng hoá có giá trị nhỏ hơn 0 (giá trị âm), tức là nền kinh tế của quốc gia đó nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu.
Trạng thái thâm hụt (nhập siêu) và thặng dư (xuất siêu) trên cán cân thương mại
Cán cân thương mại dương = Xuất siêu (thặng dư thương mại)
Tình trạng xuất siêu xảy ra khi cán cân thương mại nhận giá trị lớn hơn 0 (giá trị dương) hay còn nói là thặng dư cán cân thương mại. Điều này đồng nghĩa với việc quốc gia đó xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu.
Xuất siêu, nhập siêu ảnh hưởng thế nào đến nền kinh tế quốc gia?
Tác động của nhập siêu đối với nền kinh tế
Mặt tích cực:
- Nhập siêu có tác động tích cực khi một quốc gia chưa đủ điều kiện sản xuất các nguyên liệu cao cấp. Lúc này, việc nhập khẩu nguyên liệu từ các nước khác là giải pháp tối ưu để hiện đại hóa công nghiệp hóa ngành sản xuất đi theo hướng xuất khẩu.
- Bên cạnh đó, việc nhập khẩu các sản phẩm tiêu dùng để phục vụ cuộc sống người dân cũng góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống, phát triển nguồn nhân lực quốc gia.
- Ngoài ra, việc thu các nguồn vốn ODA từ các tổ chức tài chính quốc tế thông qua hoạt động nhập khẩu giúp cải thiện cơ sở hạ tầng một cách nhanh chóng, tạo nền tảng để phát triển kinh tế.
Tác động tiêu cực:
- Việc nhập hàng hóa của nước khác về nước mình có thể gây ra tâm lý sính ngoại, thích dùng sản phẩm nhập khẩu hơn sản phẩm trong nước, điều này khiến hàng hóa sản xuất nội địa khó cạnh tranh, khó phát triển.
- Nhập siêu cần sử dụng ngoại tệ, nếu nhập siêu thường xuyên sẽ làm cạn kiệt các ngoại tệ dẫn đến gia tăng nợ công.
- Nhập siêu là một trong những nguyên nhân làm tăng tỷ lệ thất nghiệp
- Tình trạng nhập siêu kéo dài sẽ gây hậu quả nghiêm trọng đối với thị trường chứng khoán trong nước.
Nhập siêu hay xuất siêu đều tồn tại những tác động tốt và xấu đến nền kinh tế
Ảnh hưởng của xuất siêu đối với nền kinh tế
Mặt tích cực:
- Xuất siêu giúp quốc gia thu về ngoại tệ thông qua hoạt động thanh toán quốc tế, giúp tăng dự trữ ngoại hối, ổn định tỷ giá.
- Thặng dư cán cân thương mại sẽ thúc đẩy phát triển kinh tế
- Nền kinh tế xuất siêu sẽ tạo ra nhiều việc làm, giảm tỷ lệ thất nghiệp
- Khi các nước khác tăng nhu cầu nhập khẩu, giá hàng hóa sẽ được đẩy lên cao, tăng doanh thu và lợi nhuận cho nhà sản xuất.
Ảnh hưởng tiêu cực của nhập siêu:
- Nếu một quốc gia quá phụ thuộc vào xuất khẩu sẽ bị ảnh hưởng nặng nề nếu gãy chuỗi cung ứng, ví dụ như căng thẳng thương mại, chính trị, đại dịch Covid-19…
- Việc xuất siêu giúp tăng dự trữ ngoại hối nhưng lại rủi ro nếu ngoại hối giảm giá. Ví dụ như quốc gia đang dự trữ nhiều đồng yên Nhật sẽ bị ảnh hưởng khi đồng yên giảm giá.
Xuất siêu hay nhập siêu có lợi hơn?
Một nền kinh tế khỏe mạnh cần có sự cân bằng giữa xuất khẩu và nhập khẩu. Xuất siêu quá lớn có thể dẫn đến tình trạng lạm phát, trong khi nhập siêu quá nhiều có thể gây ra áp lực lên tỷ giá hối đoái và tăng nợ nước ngoài.
Xuất siêu có lợi khi quốc gia muốn duy trì sự ổn định tài chính, gia tăng dự trữ ngoại tệ, và phát triển các ngành sản xuất hướng xuất khẩu. Nó giúp gia tăng việc làm và ổn định thu nhập.
Nhập siêu có lợi trong các giai đoạn mà quốc gia cần đầu tư vào công nghệ, máy móc, và các yếu tố sản xuất khác để phát triển cơ sở hạ tầng và hiện đại hóa nền kinh tế. Nhập siêu giúp nền kinh tế nâng cấp công nghệ và chất lượng sản xuất trong dài hạn.
Tóm lại, xuất siêu thường có lợi hơn trong ngắn hạn, giúp duy trì sự ổn định và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhập siêu có thể mang lại lợi ích lâu dài nếu được tập trung vào các sản phẩm công nghệ cao, hỗ trợ phát triển bền vững trong tương lai.
Việt Nam đang xuất siêu hay nhập siêu?
Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê, Việt Nam xuất siêu 28 tỷ USD trong năm 2023 với tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu đạt 683 tỷ USD (giảm 26,6% so với năm 2022). Trong kim ngạch xuất khẩu đạt 355,5 tỷ USD giảm 4,4% so với năm trước và kim ngạch nhập khẩu đạt 327,5 tỷ USD giảm 8,9% so với năm 2022.
Trong 8 tháng năm 2024, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam vượt 500 tỷ USD trong đó giá trị xuất khẩu đạt 265,09 tỷ USD và giá trị nhập khẩu đạt 246,02 tỷ USD, xuất siêu 19,07 tỷ USD.
Số liệu xuất siêu 8 tháng năm 2024 của Việt Nam (nguồn: Tổng Cục Thống kê)
Cho đến năm 2023, Việt Nam đã xuất siêu 8 năm liên tiếp và có khả năng vẫn tiếp tục xuất siêu năm 2024. Tuy nhiên, giá trị xuất siêu không thực sự lớn do giá trị nhập khẩu cũng tương đối lớn. Các mặt hàng nhập khẩu chủ yếu là máy móc, thiết bị phục vụ sản xuất và những mặt hàng giá trị lớn như ô tô, điện thoại, dây cáp điện, các mặt hàng điện tử…
Việt Nam trở thành nước xuất siêu nhờ một số yếu tố chính sau:
- Chính sách thúc đẩy xuất khẩu: Chính phủ Việt Nam đã thực hiện nhiều chính sách hỗ trợ và khuyến khích các doanh nghiệp xuất khẩu như cải thiện môi trường kinh doanh, ký kết các hiệp định thương mại tự do (FTA) với nhiều quốc gia, giúp hàng hóa Việt Nam tiếp cận thị trường quốc tế dễ dàng hơn và giảm thuế quan.
- Sự phát triển mạnh của ngành sản xuất, gia công: Việt Nam đã trở thành một trung tâm sản xuất lớn của thế giới nhờ chi phí lao động thấp, năng suất lao động ngày càng được cải thiện và sự gia tăng đầu tư nước ngoài. Các ngành công nghiệp như dệt may, da giày, điện tử, và lắp ráp hàng tiêu dùng đều có đóng góp lớn vào tổng kim ngạch xuất khẩu.
- Đầu tư nước ngoài (FDI): Nhiều doanh nghiệp nước ngoài đã đầu tư vào Việt Nam để tận dụng chi phí sản xuất thấp và lợi thế thương mại, đặc biệt là trong các lĩnh vực điện tử, công nghệ cao. Samsung, LG, Intel và nhiều tập đoàn khác đã đầu tư xây dựng các nhà máy sản xuất lớn, tạo ra lượng xuất khẩu đáng kể cho Việt Nam.
- Nhu cầu thế giới đối với sản phẩm Việt Nam: Sản phẩm nông sản, thuỷ sản, và các mặt hàng công nghiệp nhẹ của Việt Nam ngày càng được ưa chuộng trên thị trường quốc tế. Các mặt hàng như gạo, cà phê, hạt tiêu, tôm, và cá tra đóng góp đáng kể vào kim ngạch xuất khẩu của đất nước.
- Gia tăng sản xuất nội địa: Việt Nam ngày càng giảm sự phụ thuộc vào nhập khẩu đối với nhiều mặt hàng cơ bản, đồng thời phát triển ngành công nghiệp phụ trợ và sản xuất các sản phẩm phục vụ tiêu dùng nội địa. Điều này giúp hạn chế lượng hàng nhập khẩu, góp phần tăng cường cán cân thương mại.
- Lợi thế vị trí địa lý và nhân khẩu học: Việt Nam có vị trí thuận lợi ở khu vực Đông Nam Á, gần các thị trường lớn như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc. Ngoài ra, với lực lượng lao động trẻ và đông đảo, Việt Nam có khả năng duy trì mức sản xuất cao với chi phí cạnh tranh.
Xuất siêu hay nhập siêu có lợi hơn cho Việt Nam hiện nay?
Xuất siêu mang lại nhiều lợi ích cho Việt Nam, bao gồm tăng dự trữ ngoại hối, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, và tạo việc làm. Để duy trì trạng thái xuất siêu bền vững đòi hỏi sự cân bằng giữa xuất khẩu và nhập khẩu, cũng như sự đa dạng hóa trong cơ cấu sản xuất và thị trường. Việt Nam cần tiếp tục cải thiện môi trường đầu tư, nâng cao chất lượng sản phẩm, và tăng cường năng lực cạnh tranh để duy trì và phát huy thành tích xuất siêu trong dài hạn.
Cần cân bằng giữa xuất khẩu và nhập khẩu
Ở giai đoạn hiện tại, xuất siêu vẫn mang lại nhiều lợi ích cho Việt Nam, đặc biệt là trong bối cảnh cần củng cố dự trữ ngoại hối, đảm bảo ổn định tài chính và duy trì việc làm trong các ngành xuất khẩu quan trọng.
Tuy nhiên, nhập siêu cũng không hoàn toàn là điều tiêu cực, nếu nhập khẩu chủ yếu là hàng hóa công nghệ cao, máy móc thiết bị, nguyên liệu sản xuất phục vụ cho quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước.
Xuất siêu có thể mang lại lợi ích về ngắn hạn, nhưng trong dài hạn, nhập khẩu các yếu tố công nghệ và tri thức quan trọng là cần thiết để nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững. Cân bằng giữa xuất khẩu và nhập khẩu, đảm bảo phát triển cả hai mặt là chiến lược phù hợp cho Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
Mục tiêu của Việt Nam không nên là chỉ tập trung vào xuất siêu mà là hướng tới cân bằng thương mại bền vững, trong đó xuất khẩu và nhập khẩu đều phát triển hài hòa, phục vụ cho mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội tổng thể. Cần chú trọng nâng cao chất lượng hàng xuất khẩu, đa dạng hóa thị trường, đồng thời phát triển công nghiệp hỗ trợ, giảm dần sự phụ thuộc vào nhập khẩu.
Hy vọng bài viết TOPI cung cấp có thể giúp bạn hiểu rõ thế nào là nhập siêu, xuất siêu và hiểu rõ tầm quan trọng của việc cân bằng giữa nhập khẩu và xuất khẩu để nền kinh tế phát triển bền vững.